تنوع‌طلبی اردوغان

نگاهی کوتاه به راهبردهای منطقه‌ای و بین‌المللی او نشان می‌دهد که در جهت تابع منافع مادی گام برمی‌دارد، به‌گونه‌ای ساده‌تر یک بام و دوهواست. جایی که به نفعش باشد از فلسطین دم می‌زند و مدافع حقوق مردم مظلوم قدس و غزه می‌شود و جنایات تل‌آویو را محکوم می‌کند. زمانی که منافعش در غرب است دست دوستی به مقامات صهیونیستی می‌دهد و میزبان آن‌ها در استانبول و آنکارا می‌شود و در محکومیت عملیات‌های استشهادی جوانان فلسطینی بیانیه صادر کرده و از اشغالگران قدس حمایت می‌کند. اردوغان را می‌توان مرد هزار چهره در عرصه سیاست خارجه به شمار آورد. اردوغان دیروز و در بازگشت از ریاض؛ ضمن همنوایی با سیاست‌های سعودی‌ها علیه یمن، در توجیه توسعه روابط با رژیم‌صهیونیستی، گفت که قطع روابط با تل‌آویو به نفع آنکارا نیست.

اردوغان را می‌توان مرد تنوع‌طلب در عرصه سیاست خارجه به شمار آورد. در قبال جنگ سوریه به‌جای مقابله با تروریست‌های داعش که سال‌ها مردم مظلوم سوریه و عراق را مورد تجاوزات خود قرار دادند، با آن‌ها همراهی می‌کند و خطوط مرزی را برای ورود تسلیحات نظامی و تردد تروریست‌ها باز می‌گذارد اما در مقابل زمانی که منافع استراتژیکی و نفتی ترکیه در لیبی به خطر می‌افتد به رویارویی نظامی با گروه‌های تروریستی داعش و لشکرکشی به طرابلس سخن می‌گوید و خوی عثمانی‌گری خود را به رخ غربی‌ها و قدرت‌های نوظهور شرقی چون روسیه، می‌کشاند.
اگرچه برخی تغییرات رخ‌داده در خاورمیانه پساداعش و نمایان شدن تهدیدهای امنیتی جدید را علت این گونه رفتارهای اردوغان می‌دانند و می‌گویند؛ ترکیه به درک جدیدی از نقش خود در محیط منطقه‌ای و بین‌المللی دست پیدا کرده که نقطه کانونی آن، قدرتمند شدن از طریق فعال شدن در منطقه و پویش‌های جدید جهانی در پی برقراری توازن و متعادل‌سازی سیاست خارجی خود در غرب آسیا و محیط بین‌المللی است اما نباید فراموش کرد که راهبرد «هم غرب، هم شرق» عرصه سیاست خارجی خود را در کوتاه‌مدت و میان‌مدت در سیاست خارجی  به گونه‌ای دنبال می‌کند تا در بلندمدت به هدف اصلی‌اش، یعنی تبدیل شدن به یک قدرت مستقل جهانی با ارزش‌های ترکی‌- اسلامی برسد؛ به‌نوعی دیگر عثمانی‌گری. اردوغان حتی به این تفکر دست یافته است که «راهبرد سیاست خارجی ترکیه در خاورمیانه پساداعش» را در حوزه فرهنگی تقویت کند و با تقویت قدرت نرم خود به توسعه نفوذ در کشورهای منطقه بپردازد.
اقدامی که این روزها نیز شاهد بودیم و «رجب طیب اردوغان»، رییس‌جمهور ترکیه روزهای اخیر با سفر به عربستان با ملک سلمان، پادشاه عربستان سعودی دیدار کرد؛ دیداری که در پشت درهای بسته انجام شد و طرفین به ضیافت شام رفتند. این درحالی است که جزئیات دیگری از این دیدار گزارش نشده است. سفر اردوغان به ریاض اولین سفر او از زمان به قتل رسیدن «جمال خاشقچی»، روزنامه‌نگار مخالف سعودی در کنسولگری این کشور در استانبول است. گویا اردوغان به‌دنبال موازنه‌گرایی منطقه‌ای و دور شدن از تنش‌زدایی با کشورهای عربی منطقه است.
۱۳فروردین (۲ آوریل) وزارت دادگستری ترکیه با انتقال محاکمه مظنونان سعودی‌الاصل در پرونده قتل جمال خاشقچی، روزنامه‌نگار مقتول مخالف رژیم آل‌سعود در کنسولگری عربستان در استانبول به ریاض موافقت کرد. به این ترتیب، مهم‌ترین درخواست ریاض از آنکارا برای رونق پیدا کردن رابطه سیاسی اقتصادی که همان بسته شدن پرونده قتل فجیع جمال خاشقچی، روزنامه‌نگار عربستانی بود، انجام شد و با ارجاع این پرونده به عربستان و چشم‌پوشی آنکارا از این پرونده، در عمل رابطه ترکیه عربستان به مرحله عادی‌سازی وارد شد. خاشقچی که روزنامه‌نگار واشنگتن‌پست و از مخالفان رژیم سعودی به‌ویژه «محمدبن‌سلمان»، ولیعهد این رژیم محسوب می‌شد، شهریور۱۳۹۷ در کنسولگری عربستان در استانبول به طرز فجیعی قطعه‌قطعه و کشته شد؛ همین مساله موجب تنش شدید میان آنکارا و ریاض شد. در کنار این مساله، دخالت‌های ترکیه در موضوع لیبی و شماری دیگر از کشورهای عربی که در سال۱۳۸۹ درگیر انقلاب شدند، مسائلی است که به اختلافات و تنش میان ریاض و آنکارا دامن زد. اما در چند ماه اخیر آنکارا درصدد بهبود روابط خود با ریاض و سایر کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس برآمده است که انتقال پرونده جمال خاشقچی به ریاض نشان می‌دهد مقامات ترکیه سر این پرونده با مقامات سعودی به‌ویژه ولیعهد این کشور معامله کرده‌اند.
روزنامه فرامنطقه‌ای رأی‌الیوم دراین‌باره نوشت: براساس خبرهایی که از آنکارا می‌رسد، اردوغان قصد دارد تا پیش از پایان ماه مبارک رمضان مناسک عمره را در مکه انجام دهد. دیپلمات‌های وزارت خارجه ترکیه این اقدام را سیاست آرام کردن اوضاع، تعادل مجدد منافع و تنوع‌طلبی به‌ویژه پس از فشارهای متعدد، بحران نظامی و بحران اوکراین می‌نامند.
به نوشته این روزنامه عربی‌زبان، رییس‌جمهور ترکیه به‌دنبال حل‌وفصل اختلافات با عربستان است و او این کار را شروع کرده است. او همچنین به تقویت توافقات، امکانات همکاری‌های اقتصادی، سرمایه‌گذاری و تجاری با کشوری مانند امارات هم تمایل دارد. آنکارا درعین‌حال در تلاش برای ازسرگیری روابط تجاری و اقتصادی و لغو تصمیم مقامات سعودی برای جلوگیری از سفر سعودی‌ها به ترکیه است، چراکه در دو،سه سال گذشته گردشگری ترکیه تا حدودی متضرر شده است.
 
هم‌نوایی با سعودی‌ها علیه یمن
اردوغان، رییس‌جمهور ترکیه در بازگشت از ریاض؛ ضمن همنوایی با سیاست‌های سعودی‌ها علیه یمن، در توجیه توسعه روابط با رژیم‌صهیونیستی، گفت که قطع روابط با تل‌آویو به نفع آنکارا نیست.
عربستان و ترکیه در مقام دو بازیگر مهم منطقه‌ در غرب آسیا از ابتدای هزاره جدید (2000) به‌ویژه بعد از به قدرت رسیدن حزب عدالت و توسعه، مناسبات پرفرازونشیبی را تجربه کرده‌اند. در ابتدا، به قدرت رسیدن یک حزب اسلام‌گرا بعد از حدود هشت دهه تسلط سکولارها بر سیاست و حکومت در این کشور، به‌عنوان رخدادی مثبت ازسوی سعودی‌ها مورد استقبال قرار گرفت اما بلافاصله ماهیت رقابت ایدئولوژیک حکومت اسلام‌گرایان اخوانی ترکیه، تردیدهایی را در میان سعودی‌ها درمورد تداوم روابط نزدیک گذشته ایجاد کرد. مع‌الوصف می‌توان گفت، مناسبات آنکارا و ریاض در سال‌های ابتدایی حکومت اردوغان رشد مثبتی را تجربه کرد اما وقوع انقلاب‌های عربی در سال‌2011 همچون گرانیگاهی بزرگ، رویه و سطوح روابط میان دو طرف را دگرگون ساخت.
 
توجیه رابطه با تل‌‌آویو
 تضاد مواضع ترکیه و عربستان نسبت‌به انقلاب‌های مردمی در مصر، تونس، لیبی و... اولین پتانسیل‌های تنش جدی در مناسبات دو کشور را ایجاد کرد. در ادامه تنش بر سر حمایت عربستان از کودتای عبدالفتاح السیسی علیه اخوانی‌ها در مصر و نیز تاکید ترکیه بر نقش غیر‌مستقیم عربستان در حمایت از کودتای ناکام 15جولای 2016، گستره تنش بین دو طرف را افزایش داد.
همزمان با اوج‌گیری اختلافات، کنار زدن احمد داوود‌اوغلو، سیاست‌مدار طراح استراتژی تنش حداقلی (تنش صفر) ترکیه با همسایگان، موجب شد اردوغان در مسیر تنش‌افروزی بزرگ با رقبای منطقه‌ای به‌ویژه با عربستان سعودی گام بردارد. در ادامه مناسبات ترکیه و عربستان در پیوند با مسائلی همچون بحران کشورهای عربی با قطر، قتل جمال خاشقچی، بحران لیبی و... در مسیر تنش فزاینده حرکت کرد.
باوجوداین، از اواسط سال2020 در نتیجه بحران‌های اقتصادی و سیاسی داخل ترکیه که گریبان‌گیر اردوغان و حزب عدالت و توسعه شده بود، شاهد آغاز روندی از تنش‌زدایی میان طرفین هستیم که نمود بارز آن را می‌توان در سفر دو روزه اردوغان به عربستان در 28آوریل 2022 (8اردیبهشت 1401) برای دیدار با پادشاه و ولیعهد این کشور مشاهده کرد.
آنچه از شواهد برمی‌آید، تحولات افغانستان، فلسطین، لیبی، مصر، قبرس و یونان، سیاست خارجی ترکیه را طی ماه‌های اخیر تحت‌الشعاع قرار داده است. پس از خروج آمریکا و ناتو از افغانستان نقشی که به ترکیه محول شده، حفاظت و تأمین امنیت از فرودگاه کابل در افغانستان است. هرچند این وضعیت برای سیاست منطقه‌ای ترکیه یک دستاورد محسوب خواهد شد اما به همان اندازه خطراتی نیز برای ترکیه به همراه خواهد داشت. ترکیه در اقدامی که تا حدی برای جلب رضایت آمریکا و همچنین پیشبرد منافع خود طراحی کرده، همکاری نیرو‌های ترک به‌عنوان بخشی از پروژه نظارتی ناتو در محافظت از فرودگاه بین‌المللی کابل را ارائه داد. همکاری با آمریکا در افغانستان ازلحاظ گشودن یک صفحه جدید در روابط شکننده بین ترکیه و آمریکا، حائز اهمیت است. آنکارا پس از اعلام این پیشنهاد با متحدان خود ازجمله آمریکا در خصوص حمایت مالی، سیاسی و لجستیکی در حال رایزنی است. امنیت این فرودگاه برای خروج هیات‌های دیپلماتیک از افغانستان پس از خروج آمریکا مهم است. این ماموریت ترکیه در چارچوب توافقنامه‌های همکاری نظامی ‌با دولت قانونی افغانستان خواهد بود.
 
همگرایی اردوغان در تحولات افغانستان
اردوغان پیشنهاد کرده است که نیرو‌های ترکیه در یک اتحاد احتمالی با مجارستان همکاری کنند. ترکیه از سال 2013 به همراه آمریکا، مجارستان و فرانسه سابقه 6سال حفاظت از این فرودگاه را داشته است. ترکیه وظایف مهمی نظیر کمک به تامین امنیت در اطراف کابل و اجرای پروژه‌های زیرساختی را نیز بر عهده گرفته است. ترکیه تمایل دارد حضور نظامیانش در افغانستان پس از خروج نیروهای ناتو را ادامه ماموریت قبلی ترکیه نشان دهد اما هدف اعلام‌شده حضور نظامی ترکیه در افغانستان، فقط آموزش نیروهای امنیتی افغانستان و کمک و پشتیبانی از آن‌ها بدون حضور نیروهای رزمی‌ است. وظایف ماموریت ترکیه در افغانستان مربوط به کمکی است که ناتو در چارچوب قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد انجام داده است.